Istanbul

The mosque of Atik Ali Pasha

Kurucusu, Sultan II. Bayezid devri vezîriâzamlarından Atik Ali Paşa’dır. Evvelce Sedefçiler, Eski Ali Paşa, Dikilitaş, Vezir Hanı, Sandıkçılar Camii gibi isimlerle tanınmış olmakla beraber bugün bu adların hepsi unutulmuştur. Üzerinde yapılış tarihiyle yaptıranı belirten bir kitâbesi bulunmamakla beraber vakıf kayıtları bu caminin Atik veya Hadım Ali Paşa’nın hayratından olduğunu göstermektedir. 953 (1546) tarihli Vakıflar Tahrir Defteri’nde vakfiyesi 915 (1509-10) tarihli olarak gösterilmiş ve caminin yanında veya yakınında medrese, kervansaray, imaret ve dükkânları bulunduğu bildirilmiştir. Ayrıca bunlar için İstanbul, Galata, Silivri, Vize, Pınarhisarı, Edirne, Yalova, Bursa, İnegöl, Aydın, Saruhan, Ayasuluk (Selçuk), Amasya, Bafra, bugünkü Bulgaristan’da Yanbolu, Zağra Yenicesi, Filibe, bugünkü Yunanistan’da Zihne, Serez, Modon, Koron, Anavarin, Kartene, Balyabadra (Patras), Hırsova ile bugünkü Rusya sınırları içindeki Kefe’de birçok zengin vakıf gelirleriyle kaydedilmiştir. Ayvansarâyî, caminin yapılış tarihini 902 (1496-97) olarak gösterir. Bugün caminin cümle kapısı üstünde bulunan âyet-i kerîme yazısı köşesinde her ne kadar 902 tarihi varsa da, bu levha üzerinde görülen 1314 (1896-97) tarihinden açıkça anlaşıldığı gibi, yazı 1894 zelzelesinden sonra yapılan büyük tamirde yazılmış ve buraya konulmuştur. Ali Paşa’nın böyle büyük ve önemli bir eseri ancak vezîriâzam olduktan sonra yaptırabileceği ve vakfiyenin de 915 (1509-10) tarihli olduğu göz önünde tutulursa, caminin ve manzumesinin her yerde tekrarlandığı gibi 902’de (1496-97) değil en azından 915’e doğru yapılmış olması gerekir.

Herkes burayı gazi atikali paşa camii diye eklemiş ama burası camii değil. Esasında camii resmen tarih kokuyor. Tarih eskiymiş buraşarı resmen.

Caminin orijinal kitabesi yoktur, fakat kapının üzerindeki Hattat Sami Efendi imzasını taşıyan “ayet-i kerime” yazılı 1896 tarihli kitabenin köşesine 1496 sayısı ilave edilmiştir, bunun caminin inşa yılı olduğu varsayılabilir. Yazı levhasının 1894 depreminden sonra konulduğu anlaşılmaktadır. Minare kapısında da 1897 tarihli bir besmele bulunmaktadır. 1648 depreminde caminin kubbesinin tamamen, minaresinin de şerefesine kadar yıkıldığı kayıtlıdır. Daha sonra 1716 ve 1766’daki depremler, 1865 Hocapaşa yangını ve 1894 depremi sonrası da mühim tamirlerden geçtiği muhakkaktır. Cami en son 1937-38 yılları arasında büyük bir tamir görmüş, 1981’de ise küçük bir onarımdan geçmiştir

Gazi Atik Ali Paşa Camii 1496 yılında II. Beyazıt dönemi sadrazamlarından olan Bosnalı Gazi Atik Ali Paşa tarafından bina yaptırılmıştır. (Resimler Sabah Namazında çekilmiştir.)

Kurucusu, Sultan II. Bayezid devri vezîriâzamlarından Atik Ali Paşa’dır. Evvelce Sedefçiler, Eski Ali Paşa, Dikilitaş, Vezir Hanı, Sandıkçılar Camii gibi isimlerle tanınmış olmakla beraber bugün bu adların hepsi unutulmuştur. Üzerinde yapılış tarihiyle yaptıranı belirten bir kitâbesi bulunmamakla beraber vakıf kayıtları bu caminin Atik veya Hadım Ali Paşa’nın hayratından olduğunu göstermektedir. 953 (1546) tarihli Vakıflar Tahrir Defteri’nde vakfiyesi 915 (1509-10) tarihli olarak gösterilmiş ve caminin yanında veya yakınında medrese, kervansaray, imaret ve dükkânları bulunduğu bildirilmiştir. Ayrıca bunlar için İstanbul, Galata, Silivri, Vize, Pınarhisarı, Edirne, Yalova, Bursa, İnegöl, Aydın, Saruhan, Ayasuluk (Selçuk), Amasya, Bafra, bugünkü Bulgaristan’da Yanbolu, Zağra Yenicesi, Filibe, bugünkü Yunanistan’da Zihne, Serez, Modon, Koron, Anavarin, Kartene, Balyabadra (Patras), Hırsova ile bugünkü Rusya sınırları içindeki Kefe’de birçok zengin vakıf gelirleriyle kaydedilmiştir. Ayvansarâyî, caminin yapılış tarihini 902 (1496-97) olarak gösterir. Bugün caminin cümle kapısı üstünde bulunan âyet-i kerîme yazısı köşesinde her ne kadar 902 tarihi varsa da, bu levha üzerinde görülen 1314 (1896-97) tarihinden açıkça anlaşıldığı gibi, yazı 1894 zelzelesinden sonra yapılan büyük tamirde yazılmış ve buraya konulmuştur. Ali Paşa’nın böyle büyük ve önemli bir eseri ancak vezîriâzam olduktan sonra yaptırabileceği ve vakfiyenin de 915 (1509-10) tarihli olduğu göz önünde tutulursa, caminin ve manzumesinin her yerde tekrarlandığı gibi 902’de (1496-97) değil en azından 915’e doğru yapılmış olması gerekir. Cami ve manzumesi, herhalde çevresini mahveden 1587 yangını ile 6 Cemâziyelâhir 1058 (28 Haziran 1648) zelzelesi ve 1043 (1633-34) ile 1062 (1652) yangınlarından büyük ölçüde zarar görmüş olmalıdır. Nitekim tarihi bilinmeyen, ancak 1648 zelzelesine ait olduğu tahmin edilen bir belgede caminin orta kubbesinin tamamen, minaresinin de şerefesine kadar yıkıldığı belirtilmektedir. Eğer bu belge 1648 zelzelesine ait değilse, Atik Ali Paşa Camii’nin bu felâketten sonra da büyük ölçüde bir tamir gördüğü, üzerindeki barok üslûbundaki izlerden anlaşılır. 1865’teki Hocapaşa yangınında ve 1894 zelzelesinde de zarar gören cami 1896’da tekrar tamir edilmiş, bu arada manzumesinin bazı kısımlarını kaybetmiştir. Cami 1937-1938 yıllarında bir tamir daha görmüştür. Atik Ali Paşa Camii, geç Roma döneminde İmparator I. Konstantinos tarafından kendi adını yaşatacak olan anıtın etrafında yaptırdığı büyük beyzî (oval) meydanın (forum constantini) yerinde inşa edilmiştir. Meydanın ortasını süsleyen ve önceleri üstünde imparatorun heykeli bulunan porfir anıt Türk döneminde Dikilitaş olarak adlandırılmışsa da bugün Çemberlitaş olarak bilinmektedir. Ne vakit harap olduğu bilinmeyen forumu çevreleyen revakların sütunları ise Atik Ali Paşa Camii ve manzumesinde kullanılmıştır. Atik Ali Paşa Camii tamamen kesme taştan yapılmış, revaklı beş kubbeli bir son cemaat yerini takip eden, esas eksen üzerinde bir büyük kubbe ve bir yarım kubbeden ibaret ana mekânı olan bir yapıdır. Kubbeli mekânın iki yanında ayrıca ondan şimdi birer kare pâye ile ayrılan daha alçak kubbeli yan mekânlar vardır. Bunlar sağda ve solda kubbeli ikişer bölmeden ibaret olup geniş kemerlerle orta mekâna açılırlar. Mihrap tarafında yarım kubbenin örttüğü dikdörtgen çıkıntıda geçiş, köşelerde çok zengin mukarnaslı pandantiflerle sağlanmıştır. Bu cami genellikle bugün mevcut olmayan ilk Fâtih Camii’ne benzetilir ki doğru bir görüştür. Caminin Osmanlı devri Türk mimarisinde önceleri “Bursa tipi” veya “ters T tipi” denilen zâviyeli veya tabhâneli camilerden olmadığı da açıkça bellidir. Nitekim Atik Ali Paşa Camii’nde yan odaların bu tip yapılardaki gibi orta mekândan birer duvarla ayrılmış olmadıkları görülmektedir. Bugün burada kemerleri taşıyan birer kalın pâye vardır. Ancak bu pâyelerin cami ile aynı tarihte yapılmış olmadıkları, açık barok üslûp gösterdiklerine göre 1750’lerden sonra yapıldıkları anlaşılır.